پدرامام‏علی(ع)

عبد مناف بن عبدالمطّلب، مشهور به ابوطالب، یکی از ده فرزند عبدالمطّلب است.[1] عبدالمطّلب، چهره برجسته قریش است. او در میان قریش از جایگاهی والا و منزلتی عظیم برخوردار بود. ابوطالب، پس از پدر، این جایگاه والا و مکانت ارجمند اجتماعی را از آنِ خود ساخت.[2].

خانواده‏ابوطالب، نخستین‏خانواده‏ای‏است‏که در آن، هردو زوج،هاشمی‏هستند.[3].

ابوطالب، سرپرستی پیامبر صلی الله علیه وآله را - که در خردسالی پدر و مادر و سپس جدّش را از دست داده بود -، برعهده گرفت[4] و چون امین قریش به رسالت مبعوث گشت، ابوطالب با تمام توان از آن بزرگوار، حمایت کرد و در این راه دشوار از هیچ کوششی دریغ نورزید.

ابوطالب به رسالت پیامبر خدا، باوری استوار داشت[5] و این باور را در اشعارش نشان می‏داد.[6].

جایگاه بلند اجتماعی ابوطالب در میان قریش و مردم مکّه، و حمایت بی‏دریغ او از پیامبر خدا، مانع اصلی آزار رساندن قریش به آن بزرگوار بود.[7].

در محاصره شعب ابوطالب، آن بزرگوار، همراه پیامبرصلی الله علیه وآله و مؤمنان بود و دشواری‏های محاصره اقتصادی را در کهن‏سالی به جان خرید و از حمایت پیامبر خدا تن نزد.[8].

ابوطالب، حقّی بس بزرگ بر اسلام و مسلمانان در آن روزگار غربت دین دارد. آن بزرگوار، پس از خروج از شِعب ابوطالب، زندگی را بدرود گفت. با مرگ او و خدیجه‏علیها السلام، پیامبر خدا دو تن از حامیان استوار، صدیق و فداکارش را از دست داد و پس از آن، شکنجه و آزار مؤمنان به دست قریش، فزونی یافت.[9].

5. کمال الدین - به نقل از اصبغ بن نباته -: شنیدم امیرمؤمنان - که درودهای خداوند بر او باد - می‏فرماید: «به خدا سوگند، نه پدرم و نه جدّم عبدالمطّلب، و نه هاشم و نه عبدمناف، هرگز بتی را نپرستیدند». به ایشان گفته شد: پس چه می‏پرستیدند؟ فرمود: «به سوی کعبه و بر دین ابراهیم، نماز می‏گزاردند و چنگ زننده به آن بودند».[10].

6. امام صادق‏علیه السلام: بی‏گمان، ابوطالب اظهار کفر می‏کرد و در نهان، ایمان داشت. پس چون وفاتش در رسید، خدای عز و جل به پیامبرصلی الله علیه وآله وحی کرد: «از مکّه خارج شو که در آن‏جا یاوری نداری». پس به مدینه هجرت کرد.[11].

7. امام صادق‏علیه السلام: امیرمؤمنان، خوش می‏داشت که شعر ابوطالب خوانده شود و جمع‏آوری گردد و فرمود: «آن را یاد بگیرید و به فرزندانتان بیاموزید، که او بر دین خدا بود و در شعرش دانشی است فراوان».[12].

8. إیمان أبی طالب - به نقل از علی بن محمّد صوفی علوی عُمَری -: ابو عبداللَّه بن‏منعیه[13] هاشمی (آموزگارم در بصره)، شعری‏را از ابوطالب برایم خواند:

بی‏گمان، خداوند، محمّد پیامبر را گرامی داشت

پس گرامی‏ترینِ خلق خدا در میان مردم، احمد است.

و نامش را از نام خود مشتق کرد تا بزرگش بدارد

پس [خدای] صاحب عرش، محمود و این، محمّد است.[14].

9. إیمان أبی طالب - به نقل از ضوء بن صلصال -: من پیش از اسلام آوردنم، همراه ابوطالب، پیامبرصلی الله علیه وآله را یاری می‏دادم. روزی در شدّت گرما، نزدیک خانه ابوطالب نشسته بودم که ابوطالب، همچون مصیبت‏زدگان به سوی من آمد و گفت: ای ابوغضنفر! آیا این دو جوان (یعنی پیامبر و علی‏علیهما السلام) را دیده‏ای ؟ گفتم: در این مدّت که نشسته‏ام، آن دو را ندیده‏ام.

پس گفت: با ما به جستجوی آنان برخیز که من از قریش در کشتن آن دو ایمن نیستم.

رفتیم تا از خانه‏های مکّه خارج شدیم. سپس به سوی کوهی از کوه‏های مکّه رو کردیم و تا قلّه‏اش بالا رفتیم که ناگهان، پیامبرصلی الله علیه وآله را دیدیم و علی‏علیه السلام را که در سمت راستش بود و روبه‏روی «عین الشمس» ایستاده بودند و رکوع و سجود می‏کردند.

ابوطالب به پسرش جعفر گفت: به پسر عمویت متّصل شو. پس او در کنار علی‏علیه السلام ایستاد. پیامبرصلی الله علیه وآله متوجه آن دو شد و جلوتر آمد و به کار خود پرداختند تا از آن فارغ شدند، سپس به ما رو کردند و من شادمانی را در چهره ابوطالب دیدم. پس برخاست و می‏گفت:

بی‏گمان، علی و جعفر، نقطه اتّکای من‏اند

در سختی‏های زمانه و پیشامدها.

وا مگذارید و پسر عمویتان را یاری دهید

که او[15] از میان آنان، برادرِ تنی من است.

به خدا سوگند، پیامبرصلی الله علیه وآله را وا نمی‏گذارم و نه

هیچ یک از پسران شرافتمندم [چنین می‏کنند].[16].

10. الفصول المختارة - در ذکر آنچه در شعب ابوطالب گذشت -: هنگامی که چشم‏ها خوابید، ابوطالب، همراه امیر مؤمنان آمد و پیامبر خدا را بلند کرد و امیر مؤمنان را در جایش خوابانْد. امیر مؤمنان گفت: «ای پدر! من کشته می‏شوم». ابوطالب گفت:

پسرکم صبر کن که صبر، سزاوارتر است

هر زنده‏ای سرانجامش مرگ است

ما تو را در شدّت بلا بذل کردیم

به فدای نجیب‏زاده نجیب

به فدای سرور شریف والا

و گشاده دست و بخشنده

اگر مرگ در رسید، پس تیر به تو رسیده است

که برخی [از تیرها] اصابت می‏کند و برخی نه

هر زنده‏ای گر چه دیر بِزیَد

سهمی از تیرهای مرگ می‏گیرد

پس امیرمؤمنان فرمود:

«آیا مرا به شکیبایی در یاری احمد فرمان می‏دهی؟!

و به خدا سوگند، آنچه گفتم، از روی بی‏تابی نگفتم

بلکه دوست داشتم یاری‏ام را آشکار کنم

و بدانی که من همواره فرمانبردار تو بوده‏ام

و کوششم در یاری احمد، برای خداست

پیامبرِ هدایت که در کودکی و بزرگی او را یاری می‏کنم».[17].

11. الکافی - به نقل از اسحاق بن جعفر از امام صادق‏علیه السلام -: به ایشان (امام صادق‏علیه السلام) گفته شد: آنان گمان می‏کنند که ابوطالب، کافر بود. فرمود: «دروغ می‏گویند. چگونه کافر باشد و حال آن که می‏گوید:

آیا نمی‏دانید که ما محمّد را پیامبری یافتیم

همچون موسی که [نامش] در اوّلین کتاب، نگاشته شده است؟!».

و در حدیثی دیگر آمده که فرمود: «چگونه ابوطالبْ کافر باشد و حال آن که می‏گوید:

بی‏گمان دانستند که فرزند ما دروغگو نیست

نزد ما و توجهی به گفته‏های یاوه نمی‏شود.

روسپیدی که با روی او از ابر سپید، باران می‏طلبند

فریادرس یتیمان، نگاهدار بیوگان!».[18].

12. إیمان أبی طالب - به نقل از حسن بن جمهور عمی که حدیث را به پیشینیان نسبت می‏دهد -: به ثابت بن جابر - که شاعر و مشهور به «تأبّط شرّا» بود -، گفته شد: سرور عرب کیست؟ گفت: آگاهتان می‏کنم. سرور عرب، ابوطالب پسر عبدالمطّلب است.

و به احنف بن قیس تمیمی[19] گفته شد: این حکمت‏ها را از کجا برگرفته‏ای ؟ و این بردباری را از کجا آموخته‏ای ؟ گفت: از حکیم عصرش و حلیم روزگارش، قیس بن عاصم منقری.[20] و به قیس گفته شد: بردباری چه کس را دیدی که این گونه بردباری ورزیدی؟ و دانش چه کسی را حمل کردی که چنین دانا شدی؟گفت: از بردباری که هیچ‏گاه قرار از کف نداده، و حکیمی که حکمتش‏پایان‏نگرفته است، اَکثَم بن صیفی تمیمی.[21] و به اَکثَم گفته شد: از چه کس حکمت و ریاست و بردباری و سیاست را فرا گرفتی؟ گفت: از هم‏پیمان حلم و ادب، سرور عجم و عرب، ابوطالب پسر عبدالمطّلب.[22].

ر. ک: بحارالأنوار: 68/35 (نسبه و أحوال والدیه).

إیمان أبی طالب، فخّار بن معد.

الغدیر: 550 - 445/7.

1. تاریخ الیعقوبی: 11/2، شرح الأخبار: 219/3.
2. ر. ک: تاریخ الیعقوبی: 13/2.
3. الکافی: 452/1، المستدرک علی الصحیحین: 4573/116/3، فضائل الصحابة: 933/555/2.
4. الطبقات الکبری: 119/1، تاریخ الطبری: 277/2، مروج الذهب: 281/2، أنساب الأشراف: 105/1.
5. الکافی: 28/448/1 - 33، الأمالی، صدوق: 979/712.
6. الکافی: 29/448/1، الأمالی، صدوق: 980/712، تاریخ الیعقوبی: 31/2، شرح الأخبار: 222/3.
7. السیرة النبویّة، ابن هشام: 57/2.
8. الطبقات الکبری: 209/1، تاریخ الطبری: 336/2، الکامل فی التاریخ: 504/1، السیرة النبویّة، ابن هشام: 376/1.
9. الطبقات الکبری: 211/1، تاریخ الطبری: 343/2، الکامل فی التاریخ:507/1، السیرة النبویّة، ابن هشام: 57/2.
10. کمال الدین: 174 /32، بحار الأنوار: 22/81/35.
11. کمال الدین: 31/174، بحار الأنوار: 21/81/35.
12. إیمان أبی طالب: 130، بحار الأنوار: 54/115/35.
13. در مصدر چنین است؛ امّا در بحار الأنوار، «بن صفیّة» آمده است.
14. إیمان أبی طالب: 284، بحار الأنوار: 73/128/35، الإصابة: 10175/197/7.
15. مقصود، عبد اللَّه، پدر پیامبر خدا است.
16. إیمان أبی طالب: 248، کنز الفوائد: 270/1، بحار الأنوار: 63/120/35، شرح نهج البلاغة: 269/13.
17. الفصول المختارة: 58، مناقب آل أبی طالب: 64/1، روضة الواعظین: 64، بحار الأنوار: 31/93/35.
18. الکافی: 29/448/1، بحار الأنوار: 81/136/35.
19. ر. ک: ج12، ص 55 (احنف بن قیس).
20. او قیس بن عاصم بن سنان بن خالد بن منقر بن عبید بن مقاعس است. با هیئت نمایندگی قبیله بنی‏تمیم به حضور پیامبرصلی الله علیه وآله رسید و سال نهم هجری مسلمان شد و چون پیامبرصلی الله علیه وآله وی را دید، گفت: «این، سرورِ چادرنشینان است». وی خردمند و بردبار و مشهور به حلم بود. به احنف بن قیس گفته شد: بردباری را از چه کس آموختی؟ گفت: از قیس بن عاصم. روزی او را در حیاط خانه‏اش دیدم که بر سرین نشسته است و زانوهای خود را به سینه چسبانده و تسمه شمشیرش را به دور پاهایش بسته و با قومش به گفتگو نشسته است که ناگه، مردی را کتف بسته و مرد دیگری را که کشته شده بود، آوردند و گفته شد: این برادرزاده‏ات، پسرت را کشته است. به خدا سوگند، قیس تسمه از پا باز نکرد و سخنش را ناتمام نگذارد. پس از اتمام سخنش رو به برادرزاده‏اش کرد و گفت: ای پسر برادرم! کار بدی کردی، نافرمانی پروردگارت را کردی و قطع رَحِم نمودی و پسر عمویت را کشتی.... سپس به پسر دیگرش گفت: پسرکم! برخیز و بند از شانه‏های پسر عمویت بگشای و برادرت را دفن کن و برای مادرش صد شتر دیه فرزندش را ببر، که او غریب است.

    حسن بصری می‏گوید: هنگامی که وفات قیس بن عاصم رسید، پسرانش را فرا خواند و گفت: پسران من! از من به خاطر بسپارید که هیچ کس برای شما خیرخواه‏تر از من نیست. هنگامی که مُردم، بزرگانتان را سرور کنید و کوچک‏ترانِ خود را سرور مکنید که مردم، بزرگان شما را نادان می‏شمُرَند و نزد آنان، خوار و سبک می‏شوید... و مبادا که از مردم چیزی بخواهید که آن، آخرین کسب و چاره انسان است و برای من زنان نوحه‏خوان میاورید که شنیدم پیامبر خدا از نوحه‏خوانی منع کرد. (اُسد الغابة: 4370/411/4).

21. او اکثم بن صیفی بن عبدالعزّی است و چون خبر ظهور پیامبر خدا به او رسید، دو نفر به سوی ایشان فرستاد تا از تبارش و آنچه آورده، بپرسند. پس پیامبرصلی الله علیه وآله آگاهشان کرد و برایشان آیه: « خداوند به عدل و احسان فرمان می دهد...»(نحل، آیه 90) را خواند. آن دو به سوی اکثم بازگشتند، به او خبردادند و آیه را بر او خواندند. چون اکثم آن را شنید، گفت: ای قوم! می‏بینم که او به نیکی‏های اخلاقی فرمان می‏دهد و از زشتی‏های اخلاقی باز می‏دارد. پس در این امر، پیشتاز باشید و نه دنباله‏رو؛ اوّل باشید و نه آخر. پس اندکی نکشید که وفاتش در رسید و به خاندانش سفارش کرد: شما را به تقوای الهی و پیوند با خویشان سفارش می‏کنم که بر اساس آن، هیچ ریشه‏ای پوسیده و هیچ شاخه‏ای شکسته نمی‏شود. (اُسد الغابة: 218/ 272/1).
22. إیمان أبی طالب: 332، بحار الأنوار: 78/133/35.

مادرامام‏علی(ع)

فاطمه بنت اسد، بانویی خردمند، استوارْ گام، بُرنا دل و ارجمند بود. او پیامبر خدا را در کودکی در دامان پُرمهرش پرورش داد.[1] پیامبرصلی الله علیه وآله به او علاقه‏ای شگرف داشت، بدان‏گونه که درباره وی می‏فرمود: «پس از مادرم که مرا بزاد، او مادرم بود».[2].

پیامبر خدا، مهربانی و شفقت آن بانوی ارجمند را درباره خودش می‏ستود و می‏فرمود: «پس از ابوطالب، هیچ‏کس با من مهربان‏تر از او نبود».[3].

فاطمه بنت اسد، اوّلین زنی است که با پیامبرصلی الله علیه وآله بیعت کرد[4] و همراه علی و فاطمه‏علیهما السلام، پیاده به مدینه هجرت کرده است.

چون این بانوی بزرگوار، زندگی را بدرود گفت، پیامبر خدا او را در لباس شخصی خود کفن کرد[5] و در تشییع جنازه وی شرکت جُست، بر او نماز خواند و پیش از آن‏که در قبرش بگذارد، در قبر او خوابید.[6].

علی‏علیه السلام، چهارمین پسر این دو چهره منوّر تاریخ اسلام، ابو طالب و فاطمه بنت اسد است که پس از طالب، عقیل و جعفر، زندگی آنها را شکوه بخشیده است.[7].

13. فضائل الصحابة - به نقل از مصعب زبیری -: مادر علی بن ابی طالب‏علیه السلام، فاطمه، دختر اسد،پسر هاشم، پسر عبدمناف، پسر قصی است و او نخستین زن هاشمی است که فرزندی هاشمی بزاد. او به سوی پیامبرصلی الله علیه وآله هجرت کرد و چون درگذشت، پیامبرصلی الله علیه وآله بر جنازه‏اش حاضر شد.[8].

14. مناقب آل أبی طالب: ابوطالب در ازدواج با فاطمه بنت اسد، چنین خطبه خواند: سپاس، ویژه پروردگار جهانیان است؛ صاحب عرش بزرگ و مقام کریم و مشعر و حطیم؛ کسی که ما را برای مِهتری قوم و خدمتکاری کعبه برگزید و ما را کارگزار قوم و خالص و حجّت کامل خویش و به دور از بد دهنی و تردید و آزار و عیب قرار داد و مشاعر را برای ما بر پا داشت و ما - نخبگان خاندان ابراهیم و برگزیدگان آن و فرزندان اسماعیل - را بر دیگر عشیره‏ها برتری بخشید.

سپس گفت: دختر اسد را به همسری برگزیدم و مهریه او را فرستادم و کار را به پایان بردم. پس، از پدرش بپرسید و گواه باشید.

پس اسد گفت: فاطمه را به همسری‏ات درآوردیم و از تو خشنودیم.[9].

15. الکافی - به نقل از عبداللَّه بن مسکان، از امام صادق‏علیه السلام -: «فاطمه بنت اسد، نزد ابوطالب آمد تا بشارت تولّد پیامبرصلی الله علیه وآله را به او بدهد. پس ابوطالب گفت: به مدت یک " سبت " صبر کن. من تو را به [پسری] مانند او بشارت می‏دهم، جز آن که پیامبر نیست».

و [امام صادق] فرمود: «سبت، سی سال است و میان پیامبر خدا و امیرمؤمنان، سی سال فاصله بود».[10].

16. امام علی‏علیه السلام: چون فاطمه دختر اسد بن هاشم درگذشت، پیامبر خدا او را در پیراهن خود کفن کرد و بر او نماز گزارد و بر او هفتاد «تکبیر» گفت ودر قبرش فرود آمد و به اطراف قبر اشاره می‏نمود، گویی که آن را فراخ و بر او هموار می‏کرد و از قبرش‏بیرون آمد، در حالی که اشک از چشمانش روان‏بود ودر قبر او خاک‏ریخت.

پس چون [از قبرستان بیرون] رفت، عمر بن خطّاب به ایشان گفت: ای پیامبر خدا! دیدم کاری برای این زن کردی که برای هیچ کس نکردی.

فرمود: «ای عمر! این زن، مادر من بود، پس از مادرم که مرا بزاد. ابوطالب، احسان می‏کرد و صاحب سفره بود و ما را بر خوراک و طعام، گِرد می‏آورد. پس این زن، همه سهمش را به من می‏داد، و جبرئیل از سوی پروردگارم عز و جل به من خبر داد که او از اهل بهشت است، و جبرئیل به من خبر داد که خدای متعال به هفتاد هزار فرشته فرمان داد تا بر او نماز بگزارند».[11].

17. امام صادق‏علیه السلام: بی‏گمان، فاطمه بنت اسد، مادر امیر مؤمنان، نخستین زنی بود که با پای پیاده از مکّه به مدینه و به سوی پیامبر خدا هجرت کرد و از مهربان‏ترینِ مردمان به پیامبرصلی الله علیه وآله بود.

او از پیامبر خدا شنید که می‏گفت: «بی‏گمان، مردم در روز قیامت، لُختِ مادرزاد، محشور می‏شوند». پس فاطمه بنت اسد گفت: وای از رسوایی! سپس پیامبر خدا به او گفت: «من از خدا می‏خواهم که تو را پوشیده برانگیزد» و نیز شنید که پیامبرصلی الله علیه وآله از فشار قبر یاد می‏کند. پس گفت: وای از ناتوانی! پس پیامبر خدا به او فرمود: «من از خدا می‏خواهم که از این (فشار قبر)، کفایتت کند».

و روزی فاطمه به پیامبر خدا گفت:می‏خواهم این کنیزم را آزاد کنم. پس پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود: «اگر چنین کنی، خداوند در برابر هر عضو او، عضوی از تو را از آتش می‏رهانَد».

پس چون بیمار شد، رسول خدا را وصیّ خود قرار داد و از او خواست که خادمش را آزاد کند و زبانش بند آمد. پس با اشاره به پیامبر خدا وصیّت کرد و حضرت هم وصیّتش را پذیرفت.

روزی پیامبرصلی الله علیه وآله نشسته بود که امیر مؤمنان، گریان نزدش آمد. پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود: «چه چیز گریانت کرده است؟». گفت: مادرم فاطمه درگذشت.

پیامبر خدا فرمود: «و نیز مادر من، به خدا سوگند!» و شتابان برخاست و به درون خانه آمد. پس به او نگریست و گریست. سپس به زنان فرمان داد تا غسلش دهند و فرمود: «هنگامی که فارغ شدید، پیش از آگاه کردن من کاری نکنید».

پس چون فارغ شدند، به حضرت خبر دادند. پیامبرصلی الله علیه وآله پیراهن زیرینش را به آنان داد و فرمان داد که او را در آن کفن کنند و به مسلمانان گفت: «هرگاه دیدید من کاری کردم که پیش از این نکرده بودم، از من بپرسید: چرا آن را کردی؟».

پس چون زنان از غسل و کفن او فارغ شدند، پیامبرصلی الله علیه وآله به درون آمد و جنازه‏اش را بر دوش خود حمل کرد و پیوسته زیر جنازه‏اش بود تا بر سرِ قبرش آورد. سپس آن را بر زمین نهاد و به درون قبر رفت و در آن خوابید. سپس برخاست و او را بر دستانش گرفت و در قبر گذاشت. سپس مدّتی دراز خم شد و با او زمزمه کرد....[12].

1. تاریخ الیعقوبی: 14/2، تاج الموالید: 88، شرح الأخبار: 214/3، کشف الغمّة: 59/1.
2. کنز العمّال: 37607/636/13.
3. الاستیعاب: 3486/446/4، سیر أعلام النبلاء: 17/118/2، اُسد الغابة: 7176/213/7، شرح نهج البلاغة: 14/1.
4. شرح الأخبار: 1141/215/3، المناقب: 264/277، شرح نهج البلاغة: 14/1.
5. الکافی: 2/453/1، خصائص الأئمّة: 64.
6. المستدرک علی الصحیحین: 4574/117/3، تاریخ المدینة: 123/1 و 124، اُسد الغابة: 7176/213/7.
7. اُسد الغابة: 7176/212/7، تذکرة الخواصّ: 10، البدایة والنهایة: 223/7، شرح الأخبار: 214/3.
8. فضائل الصحابة: 933/555/2، مناقب علی بن أبی طالب: 2/6.
9. مناقب آل أبی طالب: 171/2.
10. الکافی: 1/452/1، معانی الأخبار: 68/403.
11. المستدرک علی الصحیحین: 4574/117/3، کنز العمّال: 37607/635/13.
12. الکافی: 2/453/1. نیز، ر. ک: بصائر الدرجات: 287، بحار الأنوار: 23/81/35.

نام‏ها امام علی(ع)

هنگامی که امام‏علیه السلام متولّد شد، مادرش فاطمه بنت اسد، از سر خجسته داشتن نام پدرش (اسد)، او را «حیدرة»[1] نامید.[2] سپس او و ابو طالب، به الهام الهی توافق کردند که وی را «علی» بنامند.[3].

امام‏علیه السلام، نام‏های دیگری نیز دارد که در لابه‏لای متون تاریخی و حدیثی همین فصل خواهد آمد.

25. علل الشرائع - به نقل از فاطمه بنت اسد -: من به درون کعبه رفتم و از میوه‏ها و روزی‏های بهشتی خوردم. پس چون خواستم بیرون بیایم، کسی مرا ندا داد: ای فاطمه! او را «علی» بنام که او علی (بلند مرتبه) است و خداوندِ علیّ اعلی می‏فرماید: «نامش را از نام خود برگرفته‏ام و به ادب خود، تربیتش کرده‏ام و بر دشواری‏های دانشم آگاهش کرده‏ام. اوست که بت‏ها را در خانه‏ام می‏شکند، و اوست که بر بام خانه‏ام اذان می‏گوید و مرا تقدیس و تمجید می‏کند. پس خوشا به سعادت کسی که دوستش بدارد و اطاعتش کند، و وای بر کسی که سرپیچی‏اش کند و دشمنش بدارد!».[4].

26. ینابیع المودّة - به نقل از عباس بن عبدالمطّلب -: هنگامی که فاطمه بنت اسد، علی را به دنیا آورد، او را به نام پدرش «اسد» نامید؛ ولی ابوطالب به این، راضی نشد و گفت: بیا تا شبی از کوه ابوقبیس بالا رویم و آفریدگار آسمان را بخوانیم، شاید که ما را به نام او آگاه کند.

پس شب هنگام، بیرون آمدند و از کوه ابوقبیس بالا رفتند و خدای متعال را خواندند و ابوطالب این شعر را سرود:

ای پروردگارِ شب تیره

و صبح روشن درخشنده!

حکم قطعی‏ات را برایمان بیان کن

که این پسر را چه بنامیم.

پس آوایی از آسمان آمد و ابوطالب، سرش را بالا کرد که ناگاه، لوحی همچون زمرّد سبز دید که چهار سطر در آن نوشته شده بود. آن را با دستانش گرفت و محکم به سینه‏اش چسبانْد. در آن چنین نوشته بود:

به فرزندی پاکیزه، اختصاص یافته‏اید

پاک و شریف و پسندیده.

و نامش از جانب [خدای] قاهر و والا

«علی» است، برگرفته از «علی».

پس ابوطالب بسیار شادمان شد و برای خدای تبارک و تعالی به سجده افتاد و ده شتر، عقیقه کرد. آن لوح، به کعبه آویخته بود و بنی‏هاشم به آن بر قریش افتخار می‏کرد تا آن که در جنگ حجاج و ابن‏زبیر ناپدید شد.[5].

27. امام زین العابدین‏علیه السلام: روزی پیامبر خدا نشسته بود و علی و فاطمه و حسن و حسین‏علیهم السلام هم نزدش بودند. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «سوگند به کسی که مرا بشارت دهنده به حق برانگیخت، نزد خدای عز و جل، آفریده‏ای از ما محبوب‏تر و گرامی‏تر بر روی زمین نیست. خدای تبارک و تعالی، نام مرا از نام‏های خود مشتق کرد که او محمود است و من محمّدم و برای تو نیز - ای علی! - نامی از نام‏های خود برگرفت که او علیّ اعلی است و تو علی هستی».[6].

28. امام علی‏علیه السلام: نام من در انجیل، «الیاء» و در تورات، «بری‏ء» و در زبور، «أریّ» و نزد هندوان، «کبکر» و پیش رومیان، «بطریسا» و نزد پارسیان، «جبتر» و پیش ترکان، «بثیر» و نزد زنگیان، «حیتر» و پیش کاهنان، «بوی‏ء» و نزد حبشیان، «بثریک» و نزد مادرم، «حیدرة» و پیش دایه‏ام، «میمون» و نزد عرب، «علیّ» و پیش ارامنه، «فریق» و نزد پدرم، «ظهیر» است.[7].

29. پیامبر خداصلی الله علیه وآله: هنگامی که قیامت می‏شود، علی بن ابی طالب‏علیه السلام را با هفت نام، ندا می‏دهند: ای صدّیق! ای دال (راهنما)! ای عابد! ای هادی! ای مهدی! ای فتی (جوانمرد)! ای علی! تو و پیروانت بی‏محاسبه وارد بهشت شوید.[8].

30. شرح نهج البلاغة: نخستین نامی که مادرش [فاطمه بنت اسد] او را بدان نامید، «حَیدَرَة» بود که با نام پدر وی، اسد بن هاشم، مناسبت داشت (حیدره و اسد، هر دو به معنای شیرند). پس پدرش [ابوطالب] آن را تغییر داد و وی را علی نامید.

و گفته شده که حیدره، نامی بود که قریش او را بدان خواندند.

و گفته نخست، صحیح است و گزارش نبرد او با مَرحَب بر آن دلالت دارد، در آن‏جا که مرحب رجز خواند و گفت:

من کسی هستم که مادرم مرا «مرحب» نامید.

و علی‏علیه السلام پاسخ داد:

من کسی هستم که مادرم مرا «حیدره» نامید.[9].

1. اسد و حیدره، دو گونه شیر هستند.
2. مقاتل الطالبیّین: 39، معانی الأخبار: 9/59، الفضائل: 147، مناقب آل أبی طالب: 288/2 و: 276/3.
3. آن گونه که متون تاریخی نشان می‏دهند، این تغییر در اوان ولادت حضرت رخ داده است. از این رو، آنچه از عطا نقل شده است که چون از دوش پیامبرصلی الله علیه وآله بالا رفت و بت‏ها را شکست، به جهت هم خانواده بودن علیّ و علوّ، علی نام گرفت، فاقد اعتبار تاریخی است و امری ذوقی بیش نیست.
4. علل الشرائع: 3/136، معانی الأخبار: 10/62، الأمالی، صدوق: 206/195، بشارة المصطفی: 8، روضة الواعظین: 88.
5. ینابیع المودّة: 873/305/2، مناقب آل أبی طالب: 174/2، بحار الأنوار: 102/19/35. نیز، ر. ک: کفایة الطالب: 406.
6. معانی الأخبار: 3/55.
7. معانی الأخبار: 9/59.
8. إرشاد القلوب: 257، مائة منقبة: 83/138، المناقب: 323/319. نیز، ر. ک: مشارق أنوار الیقین: 68.
9. شرح نهج البلاغة: 12/1. این رجز امام در جنگ خیبر و در پاسخ به مرحب یهودی، در بیشتر منابع تاریخی و حدیثی آمده است. ر. ک: ص 195 (ضربه سرنوشت ساز در جنگ خیبر).

کنیه‏ها امام علی(ع)

امیر مؤمنان، کنیه‏های متعدّدی داشته که مشهورترین آنها «ابو الحسن» است.[1] برای امام‏علیه السلام کنیه‏های دیگری مانند: ابو الحسین، ابو السبطین،[2] ابو الریحانتین[3] و ابو تراب هم ذکره شده است که شامل تعریف اصطلاحی کنیه نمی‏شوند.[4].

از روایات، چنین بر می‏آید که کنیه «ابو تراب»، محبوب‏ترین کنیه نزد امام‏علیه السلام بوده است و هرگاه ایشان را با آن می‏خوانده‏اند، شادمان می‏شده است. موجبات این محبوبیت، چند چیز است: فروتنی و خاکساری در برابر خدای سبحان که در دلِ این واژه نهفته است، و نیز یادآوری ملاطفت پیامبر در جنگ «ذات العشیرة». در این غزوه، علی‏علیه السلام در کنار عمّار، روی خاک‏ها خوابیده بود و گَرد و غبار به چهره او نشسته بود. از این رو، پیامبرصلی الله علیه وآله او را «ابو تراب» نامید. اینها موجب تعلّق خاطر علی‏علیه السلام به این کنیه بود.

31. امام علی‏علیه السلام: حسن، در زمان حیات پیامبر خدا مرا «ابو الحسین» می‏خوانْد و حسین، مرا «ابو الحسن»، و هر دو، پیامبر خدا را «پدر» صدا می‏زدند. پس چون پیامبرصلی الله علیه وآله وفات یافت، مرا پدر خواندند.[5].

32. امام علی‏علیه السلام: حسن و حسین، مرا «پدر» صدا نزدند تا آن که پیامبر خدا وفات یافت. آن دو به پیامبر، «پدر» می‏گفتند و حسن به من «ابو الحسین» و حسین به من «ابو الحسن» می‏گفت.[6].

33. الطبقات الکبری - در ذکر غزوه ذات العُشَیره -: در ذو العُشَیره بود که پیامبر خدا به علی بن ابی طالب‏علیه السلام، کنیه «ابو تراب» داد و این از آن رو بود که دید او در خواب، بر خاکی نرم می‏غلتد. پس گفت: «ای ابو تراب! بنشین». پس علی‏علیه السلام نشست.[7].

34. مسند ابن حنبل - به نقل از عمّار بن یاسر -: من و علی‏علیه السلام در غزوه ذات العُشَیره، همراه بودیم. پس چون پیامبر خدا بر آنها فرود آمد و اقامت گزید، گروهی از بنی مُدلج را دیدیم که در حال تعمیر چشمه‏ای در نخلستان بودند. پس علی‏علیه السلام به من فرمود: «ای ابویقظان! می‏آیی تا برویم و بنگریم اینها چگونه این کار را می‏کنند؟».

پس آمدیم و ساعتی به کار آنان نگریستیم. سپس خوابمان گرفت. من و علی روانه شدیم تا زیر چند نخل کوچک، بر روی خاک‏های نرم، دراز بکشیم. پس خوابیدیم و به خدا سوگند، هیچ نفهمیدیم تا آن‏که متوجّه شدیم پیامبر خدا ما را با پایش تکان می‏دهد و ما از آن خاک‏های نرم، غبارآلود شده بودیم. در آن روز بود که پیامبرخدا به علی گفت: «ای‏ابو تراب!»، به خاطر آن خاک‏هایی که بر او دیده می‏شد.

پیامبر خدا فرمود: «آیا برای شما از دو کس که شقی‏ترینِ مردم‏اند، سخن بگویم؟». گفتیم: آری، ای رسول خدا! فرمود: «آن خونریز ثمود که ناقه را پی کرد، و آن که - ای علی! - بر این جایت (اشاره به گیجگاه) می‏زند تا این (اشاره به محاسن) از [خون] آن، تَر شود».[8].

35. المعجم الأوسط - به نقل از ابو الطفیل -: پیامبرصلی الله علیه وآله آمد و علی‏علیه السلام در خاک خوابیده بود. پس فرمود: «بی‏گمان، شایسته‏ترین نامت ابو تراب است. تو ابو تراب هستی!».[9].

36. پیامبر خداصلی الله علیه وآله: [می‏فرمود:] ما هرگاه به علی، ابو تراب می‏گوییم، او را می‏ستاییم.[10].

37. صحیح مسلم - به نقل از ابوحازم از سهل بن سعد -: مردی از آل مروان بر مدینه گمارده شد. سهل بن سعد را فراخواند و به او فرمان داد تا علی‏علیه السلام را دشنام گوید. سهل، خودداری ورزید. به او گفت: حال که خودداری می‏کنی، پس بگو: خداوند، ابو تراب را لعنت کند! سهل گفت: نزد علی‏علیه السلام هیچ نامی از ابو تراب، محبوب‏تر نبود و بی‏گمان، او هرگاه بدان خوانده می‏شد، شادمان می‏گشت.[11].

38. صحیح البخاری - به نقل از ابو حازم -: مردی نزد سهل بن سعد آمد و گفت: این مرد (حاکم مدینه) علی‏علیه السلام را بر فراز منبر [به بدی] می‏خوانَد. گفت: چه می‏گوید؟ گفت: او را ابو تراب می‏خواند. پس سهل خندید و گفت: به خدا سوگند، جز پیامبرصلی الله علیه وآله او را [به این نام] ننامید و به خدا سوگند، نزد او نامی از آن محبوب‏تر نبود.

پس ماجرا [ی نامگذاری] را از سهل جویا شدم و گفتم: ای ابو عبّاس! آن ماجرا چگونه بود؟

گفت: علی‏علیه السلام بر فاطمه‏علیها السلام وارد شد و سپس بیرون آمد و در مسجد خوابید. پس پیامبرصلی الله علیه وآله به فاطمه فرمود: «پسر عمویت کجاست؟». گفت: «در مسجد است». پس به سوی او رفت و دید که ردایش از پشتش افتاده و خاک بر پشتش نشسته است. پس شروع به زدودن خاک از پشت او کرد و می‏فرمود: «ای ابو تراب، بنشین! ای ابو تراب، بنشین!».[12].

39. علل الشرائع - به نقل از ابن عمر -: با پیامبرصلی الله علیه وآله در نخلستان‏های مدینه بودم و ایشان به دنبال علی‏علیه السلام می‏گشت. به دیواری رسید. پس سَرَک کشید و علی‏علیه السلام را دید که در زمین کار می‏کند و غبارآلود است. پس فرمود: «مردم را در این که به تو کنیه ابو تراب داده‏اند، سرزنش نمی‏کنم».[13].

40. تذکرة الخواص: امّا کنیه‏اش: ابو الحسن، ابو الحسین، ابو القاسم، ابو تراب و ابو محمّد است.[14].

1. الطبقات الکبری: 19/3، المعجم الکبیر: 92/1، تاریخ بغداد: 133/1، تاریخ دمشق: 7/42.
2. الفصول المهمّة: 129، تاج الموالید: 88، إعلام الوری: 307/1.
3. ر. ک: ج 8، ص 79، (پدر دو گل من است).
4. کنیه در میان عرب‏ها از ترکیب «اَب» یا «اُمّ» با نام نخستین فرزند، شکل می‏گیرد. در حالت‏های خاصّی به جای نام فرزند، از صفات مشخص استفاده می‏شود.
5. مقاتل الطالبیّین: 39، شرح نهج البلاغة: 11/1، مناقب آل أبی طالب: 113/3.
6. المناقب: 8/40.
7. الطبقات الکبری: 10/2.
8. مسند ابن‏حنبل: 18349/365/6، فضائل‏الصحابة: 1172/687/2، المستدرک‏علی الصحیحین: 4679/151/3.
9. المعجم الأوسط: 775/237/1، تاریخ دمشق: 8359/18/42.
10. مناقب آل أبی طالب: 112/3، بحار الأنوار: 12/61/35، مقاتل الطالبیّین: 40.
11. صحیح مسلم: 38/1874/4، السنن الکبری: 4340/625/2، تاریخ دمشق: 17/42، تاریخ الإسلام: 622/3.
12. صحیح البخاری: 3500/1358/3، المعجم الکبیر: 5879/167/6، تاریخ الطبری: 409/2.

    در برخی از منابع آمده است که میان امام علی‏علیه السلام وحضرت فاطمه‏علیها السلام اختلافی پدید آمد و علی‏علیه السلام منزل‏را با ناراحتی‏ترک کرد وبه حالت‏قهر در مسجدخوابید. وچون‏غبارآلود شد، ابوتراب نام گرفت؛امّا مسلّم است‏که این‏بخش‏ازمتن‏موجود،مجعول‏وبه وسیله دشمنان‏ومعاندان امام‏علی وحضرت‏فاطمه‏علیهما السلام ساخته و پرداخته شده است؛ زیرا آن دو بزرگوار، هر دو معصوم و از این گونه امور مبرّا هستند و افزون بر این، امام علی‏علیه السلام خود پس از شهادت حضرت فاطمه‏علیها السلام فرمود: «او هرگز مرا خشمناک نکرد».

13. علل الشرائع: 4/157، المعجم الکبیر: 13549/321/12.
14. تذکرة الخواصّ: 5.

امیر المؤمنین

عنوان «امیر المؤمنین»، ویژه علی‏علیه السلام است و کسی را با این عنوان یاد کردن، نشاید. بر اساس متون مختلف روایی که بخشی از آنها پس از این می‏آید، حتی سایر امامان معصوم را نیز نمی‏توان با این عنوان یاد کرد.[1].

1. ر. ک: ج 2، ص 170 (اختصاص داشتن این نام به علی).